Putin savaş suçlarından yargılanabilir mi?

Rusya’nın geçtiğimiz günlerde Kiev'in etrafından çekilmesiyle beraber bölgede yapılan sivil katliamların boyutu da ortaya çıkmaya başladı. Kiev'in banliyöleri İrpin ve Buça'da elleri arkadan bağlanarak vurulmuş sivillerin, yollarda dört bir tarafa saçılmış cesetlerin, arabalarından alınıp infaz edilen insanların görüntüleri bir haftadır dünya kamuoyunun gündeminde.

Uluslararası toplumun baskısı ve konunun seyrine göre Ukrayna'da işlenen savaş suçları dolayısıyla belki bazı askerler Rusya tarafından yargılanabilir ve ceza alabilir. Fakat üst düzey Rus yetkilileri veya bizzat Putin’in Rusya’da, üçüncü bir ülkede veya UCM’de yargılanması pek de olası bir senaryo olarak görünmüyor.

Tüm bu iddialar, Putin başta olmak üzere "Bu katliamlardan sorumlu kişiler savaş suçları sebebiyle yargılanabilir mi?" sorusunu gündeme getirdi. Fakat bu husus hem uluslararası toplumun bu konudaki karnesi hem de uluslararası hukuktaki engeller dikkate alınınca pek mümkün görünmüyor.

Yakın tarihte savaş hukukunun açıkça ihlalinin cezasız kaldığı pek çok örnek olmasının yanında, Rusya Federasyonu'nun BM Güvenlik Konseyi'ndeki veto hakkı, savaş suçları için soruşturma açılmasının önündeki en büyük engel.

Savaş suçlarının yargılanması

Uluslararası hukukta savaş suçları mevzusunda devletlerin hukuki sorumluluğunu Uluslararası Adalet Divanı, savaş suçu işleyen kişilerin cezai sorumluluğunu ise Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) belirliyor. UCM'nin kökleri, II. Dünya Savaşı sonrası kurulan Nuremberg ve Tokyo mahkemelerine kadar gidiyor. Holokost'un ardından "Bir daha asla" diyen uluslararası toplum maalesef 1990'larda Bosna'da ve Ruanda'da yaşananları engelleyemedi.

Buradaki suçluların cezalandırılması için ise BM Güvenlik Konseyi tarafından "ad hoc" olarak Yugoslavya ve Ruanda uluslararası ceza mahkemeleri (ICTY ve ICTR) kuruldu ve bazı sorumlular yargılandı. 1998 yılına gelindiğinde ise uluslararası suçları yargılamak için daimi olarak görev yapması amacıyla UCM kuruldu. UCM'nin yetki alanına giren suçlarda zaman aşımı sınırlaması da bulunmuyor. Dolayısıyla fiilin üzerinden yıllar geçse bile savaş suçu şüphelileri UCM'de yargılanabilir.

UCM Rusya'yı neden yargılayamaz?

UCM, yargılama yetkisini iki şekilde alıyor: İlki; ülkelerin, mahkemenin kurucu metni Roma Sözleşmesi'ne taraf olmasıyla, ikincisi ise BM Güvenlik Konseyi’nin resen şüphelileri UCM'ye sevk etmesiyle. Rusya Federasyonu, Kırım’ı işgal etmesinin ardından 2016 yılında Roma Sözleşmesi'nden çekildi. Dolayısıyla UCM’nin Rusya için yargılama yetkisi bulunmuyor.

Rus görevlileri savaş suçu isnadıyla UCM'ye sevk etmenin diğer yolu ise BM Güvenlik Konseyi’nin bu yönde bir karar alması. Fakat böyle bir kararı Rusya’nın veto edeceğini tahmin etmek güç değil. Daimi üyelerin direkt olarak kendilerine yöneltilen savaş suçu isnadı kararlarını dahi veto edebilmesi, elbette ki hakkaniyete uygun değil ve pek çok uluslararası ceza hukuku uzmanının eleştirdiği bir konu. Bunun yanında daimi üyelere herhangi bir sınır olmaksızın tanınan veto hakkının amacı da tam olarak bu: Uluslararası hukukta birçok konuda gerçekten bağlayıcı kararlar alabilen BM Güvenlik Konseyi’nden ne olursa olsun daimi üyelerden birinin istemediği bir kararın çıkmaması.

Üçüncü ülkelerin mahkemeleri yargılayabilir mi?

Savaş suçları ve insanlığa karşı işlenen suçlarda UCM dışında üçüncü ülkeler de şüphelileri yargılayabilir. Uluslararası ceza hukukunda bu suçlara karşı evrensel yetki prensibi bulunuyor. Bu prensibe göre savaş suçluları; yine zaman aşımı ve devlet başkanı dokunulmazlığı gibi sınırlamalar olmaksızın herhangi bir ülkenin mahkemesinde yargılanabilir. Fakat evrensel yetki prensibine dayanan ülkelerin kendileriyle organik bağı olmayan suçlarda yargılama yetkisi kullanması, politik olarak tartışmalı ve hassas bir konu.

Uluslararası ceza hukukunda arzu edilen de savaş suçlularının mümkünse asil yetkili ülkelerin mahkemelerinde hesap vermesi; UCM veya üçüncü ülkelerin mahkemelerinin ancak esas ülkenin yargılama yapma niyeti veya kapasitesi yoksa devreye girmesidir. Ukrayna Cumhurbaşkanı Vladimir Zelenskiy ve bazı uluslararası ceza hukukçuları, Ukrayna'da işlenen savaş suçları için UCM veya üçüncü ülkelerin mahkemeleri dışında özel bir mahkeme kurulabileceği fikrini de gündeme getirdi. Fakat bu senaryo da hem uluslararası hukuktan kaynaklanan hem de politik engeller sebebiyle çok mümkün görünmüyor.

Uluslararası toplumun karnesi kabarık

Bugün Rusya'yı suçlayan Batı ülkelerinin yakın geçmişte -Irak ve Afganistan başta olmak üzere- savaş hukukunu alenen işgal eden eylemleri çoğunlukla cezasız kaldı. Hatta bugün Putin’e savaş suçu işleme isnadında bulunan ABD, daha birkaç sene önce UCM’nin Afganistan’da ABD askerlerine soruşturma açma hamlesi karşısında, alenen mahkemenin fonunu kesme ve mahkeme görevlilerine yaptırım uygulama tehdidinde bulunmuştu.

Ukrayna'da yaşananlar ise Rusya Federasyonu ve Putin'e yöneltilen ilk savaş suçu iddiaları değil. Rusya Federasyonu 1999'da başlattığı 2. Çeçen Savaşı’nda Çeçenistan’ın başkenti Grozni’nin yüzde 90’ından fazlasını tamamen yıktı. Yıllar süren bu savaşta sivil kayıpların gerçek boyutu hala tam olarak bilinmezken, yalnızca birkaç asker savaş suçu iddiasıyla mahkeme karşısına çıktı.

2008’de Osetya ve 2014’te Kırım ile Donbas bölgelerini işgal eden Rusya’ya karşı bu dönemde de uluslararası toplum ciddi şekilde harekete geçmedi. Rusya, 2015’te Suriye’ye müdahale ettiğinde hastane ve pazar yeri dahil olmak üzere meskun mahallerdeki sivil hedefleri vurdu. Defalarca belgelenen ve Suriye’nin normali haline gelen bu fiillere karşı ise ne UCM'de ne de başka ülkelerin mahkemelerinde herhangi bir soruşturma açılmadı.

Putin ve ekibi savaş suçlarından sorumlu tutulabilir mi?

UCM veya başka bir mahkemeye bir şekilde yetki verilse bile, Putin başta olmak üzere üst düzey Rus görevlilerin işlendiği iddia edilen savaş suçlarındaki cezai sorumluluğu ayrıca tartışmalı bir konudur.

Mairupol'de doğumevinin vurulması, yollarda infaz edilen siviller, meskun mahallerin bombalanması gibi fiiller elbette ki aleni savaş suçlarıdır. Bunun yanında, üst kademede bulunanların bu fiillerdeki kusuru önemli bir sorudur. Bu kusur farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Komuta kademesinin üstünde bulunup bu fiillerin emrini veren, bunlara göz yuman veya ihmali olan kişiler de savaş suçu işlemiş olur. Bunun yanında savaş suçu iddialarını gerektiği gibi araştırmayıp sorumluların hesap vermesini engellemek de suçtur. Bu kapsamda sadece operasyonları yöneten subay ve kurmaylar değil; askeri ve yargı organlarının nihai sorumluluğunu taşıyan üst düzey devlet görevlileri de yargılanabilir. Rusya şu ana kadar Ukrayna’daki sivil katliamı iddialarını tümden reddeden açıklamalar yaptı. Dolayısıyla bu katliamların sorumlularının, en azından öngörülebilir bir gelecekte Rusya’da yargılanmasını kimse beklemiyor. Bu derece geniş çaplı ve ciddi iddialara karşı faillerin cezasız kalması durumunda ise devlet başkanı ve nihai karar alıcı olarak Vladimir Putin’in de sorumlu tutulabileceği söylenebilir.

Putin’in sahada işlenen konvansiyonel savaş suçları dışında cezai sorumluluk doğurabilecek diğer bir konu da saldırı suçudur. Uluslararası Ceza Mahkemesi Şartnamesi'nde yer alan suçlardan biri olan saldırı suçu; egemen bir devlete karşı meşru bir sebep olmaksızın sınır aşan derecede kuvvet kullanılmasıdır. Fakat saldırı suçunu mahkemenin yetki alanına alan protokole çok az sayıda ülke taraf olmuştur. Tahmin edileceği gibi Rusya da bu ülkelerden biri değildir.

Bunun yanında ABD dahil pek çok ülkenin devlet başkanı da Irak işgali gibi meselelerden dolayı saldırı suçu işlemekle suçlanabilir. Dolayısıyla Batı ülkeleri de Putin ve ekibinin Ukrayna’ya karşı illegal bir harekata girişerek saldırı suçu işlediği iddiasını dayatmaya pek de istekli değil.

Myanmar’dan Suriye’ye cezasız kalan pek çok olaya karşın, bugün uluslararası toplumun Ukrayna Savaşı’na daha büyük bir hassasiyeti var. Gelişen teknolojik imkanlar da savaş suçlarının izleri silinmeden daha kolay dokümante edilebilmesini sağlıyor. Uluslararası toplumun baskısı ve konunun seyrine göre Ukrayna'da işlenen savaş suçları dolayısıyla belki bazı askerler Rusya tarafından yargılanabilir ve ceza alabilir. Fakat üst düzey Rus yetkilileri veya bizzat Putin’in Rusya’da, üçüncü bir ülkede veya UCM’de yargılanması pek de olası bir senaryo olarak görünmüyor.

-AA-